Kể từ thế kỷ XV, diện tích Jesselton là dưới ảnh hưởng của Đế quốc Brunei.[8][9] Trước đây, vùng Bắc Borneo (sau này đổi tên thành Sabah) là lãnh thổ của Vương quốc Hồi giáo Brunei trong khi vùng bờ Biển Đông bắc Bắc Borneo là lãnh thổ Vương quốc Hồi giáo Sulu. Năm 1865, viên lãnh sự Hoa Kỳ ở Brunei là Claude Lee Moses đạt được hợp đồng thuê Bắc Borneo.[10] Về sau hợp đồng bị bán lại cho lãnh sự Áo ở Hồng Kông là Baron von Overbeck, để rồi cuối cùng lại được chuyển nhượng cho Alfred Dent - người thành lập Công ty Bắc Borneo thuộc Anh (British North Borneo Company - BNBC) vào năm 1882.[10] Năm 1882, BNBC lập một khu định cư nhỏ nằm trên đảo Gaya[3] trong khu vực vịnh Gaya - nơi đã có người Bajau đã sinh sống từ trước.[11] Chính sách đánh thuế nặng nề lên mặt hàng gạo của BNBC bị vị thương nhân địa phương người gốc Bajau là Mat Salleh kịch liệt chống đối. Năm 1897, ông này cùng những người ủng hộ đã cướp bóc và thiêu rụi khu định cư của Anh.[9][11]

Sir Charles Jessel - Phó Chủ tịch BNBC. Tên gọi Jesselton bắt nguồn từ họ của ông.

Sau vụ việc này, BNBC quyết định dời thị trấn về khu vực vịnh Gatian (nay là vịnh Sepanggar) nhưng nhận thấy rằng địa điểm này không mấy thích hợp.[12] Hai năm sau, tức vào tháng 7 năm 1899, Uỷ viên phụ trách đất đai là Henry Walker quyết định chọn khu đất 30 mẫu Anh (12 hecta) ở làng chài Api-Api để làm nơi đóng thị trấn mới.[4] Lý do chọn là vì làng nằm gần tuyến đường sắt Bắc Borneo và có cảng tự nhiên sâu tối đa 24 foot (7,3 m),[3] thuận lợi cho tàu thuyền thả neo. Cuối năm 1899, chính quyền khởi công xây dựng cầu tàu, đê chắn sóng, các tòa nhà chính quyền[13] và các lô cửa hàng.[4] Cũng trong năm 1899, thị trấn mới đổi tên thành Jesselton dựa theo họ của Sir Charles Jessel - Phó Chủ tịch đương nhiệm của BNBC. Bộ máy chính quyền và các chủ cửa hàng dời từ Gatian về Jesselton vào năm 1900.[4] Năm 1905, đường sắt xuyên Borneo nối Beaufort với Jesselton, giúp vận chuyển cao su từ nội địa ra cảng biển này.[3] Dưới sự quản lý của Anh, Jesselton đóng vai trò cảng biển chính đồng thời là trung tâm hành chính của West Coast Residency - một trong ba bộ phận của lãnh thổ bảo hộ Bắc Borneo.[14][15]

Cảnh tượng đổ nát vì bom của Jesselton trong Chiến tranh thế giới thứ hai. Các vụ ném bom là một phần trong Chiến dịch Borneo do quân Đồng Minh tiến hành vào năm 1945.

Đầu thời Chiến tranh thế giới thứ hai, Jesselton bị chính quân đội Anh tàn phá khi họ rút lui khỏi quân đội Đế quốc Nhật Bản.[16] Ngày 6 tháng 1 năm 1942, người Nhật chiếm Jesselton[17] và sau đó lấy lại tên cũ cho thị trấn là Api.[18] Đây là nơi đóng trụ sở Hiến binh Nhật ở Borneo.[19] Lịch sử thời kì này ghi nhận vài cuộc bạo loạn chống lại ách cai trị của Nhật, và một trong số đó diễn ra vào đêm ngày 9 tháng 10 năm 1943 khi Lực lượng Du kích Kinabalu (tiếng Trung: 神山游擊隊; Hán-Việt: Thần Sơn du kích đội) lãnh đạo 300 thanh niên địa phương nổi lên chống Nhật.[20] Cuối năm 1943, lãnh tụ Albert Kwok (tiếng Trung: 郭益南; Hán-Việt: Quách Ích Nam) bị Nhật bắt rồi bị hành hình vào tháng 1 năm 1944. Những người nổi dậy bị đàn áp đẫm máu.[21] Vào cuối Thế Chiến, phần còn lại của Jesselton gánh chịu bom Đồng Minh cả ngày lẫn đêm trong vòng hơn sáu tháng khi họ tiến hành Chiến dịch Borneo (1945), khiến toàn thành chỉ còn đúng ba toà nhà trụ lại, bao gồm Tháp đồng hồ Atkinson, Toà nhà Địa chính và Bưu điện.[3] Chiến tranh chấm dứt vào ngày 10 tháng 9 năm 1945 khi chỉ huy Tập đoàn quân số 37 của Nhật là Trung tướng Baba Masao tuyên bố đầu hàng.[22]

Công ty Bắc Borneo thuộc Anh trở lại trong tư thế gần như phá sản sau cuộc chiến và không có khả năng chi trả khoản tiền khổng lồ để tái thiết Bắc Borneo. Năm 1946, cả Bắc Borneo trở thành thuộc địa của Hoàng gia Anh.[10][23] Chính quyền mới quyết định chọn Jesselton làm thủ phủ mới của Bắc Borneo[24] (thay cho thủ phủ cũ Sandakan[10]). Họ lập kế hoạch (về sau tên là "Kế hoạch của Văn phòng Thuộc địa về Tái thiết và Phát triển Bắc Borneo: 1948-1955") nhằm xây dựng lại cơ sở hạ tầng cho Bắc Borneo với chi phí đầu tư 6.051.399 bảng Anh.[25]

Năm 1963, Bắc Borneo cùng Sarawak, Singapore và Liên bang Mã Lai hợp thành Liên bang Malaysia. Bắc Borneo đổi tên thành Sabah và thủ phủ bang vẫn đóng tại Jesselton. Ngày 22 tháng 12 năm 1967, Hội đồng Lập pháp Bang dưới quyền Thủ hiến Tun Mustapha bin Datu Harun đã thông qua dự luật đổi tên Jesselton thành Kota Kinabalu.[26] Ngày 2 tháng 2 năm 2000, Kota Kinabalu được nâng lên cấp thành phố.[26]

Tên gọi

Núi Kinabalu vào một buổi sáng trời nhiều mây

Tên gọi Kota Kinabalu xuất phát từ tên của một ngọn núi nằm cách thành phố 50 km về phía đông bắc. Về phần mình, Kinabalu lại bắt nguồn từ tên gọi Aki Nabalu (nghĩa là "nơi sùng kính người đã khuất"). Cụ thể hơn, Aki có nghĩa là "tổ tiên" hay "ông nội" còn Nabalu là tên của núi này trong tiếng Dusun.[27] Có nguồn cho rằng tên thành phố xuất phát từ tên gọi Ki Nabalu, trong đó Ki nghĩa là "có" hoặc "tồn tại", trong khi Nabalu nghĩa là "linh hồn người đã khuất".[28]

Trong tiếng Mã Lai, kota nghĩa là "pháo đài", "thị trấn" hoặc "thành phố". Một số thị thành ở Malaysia có từ "Kota" trong tên gọi là Kota Bharu, Kota Tinggi và Kota Kenmuning. Người ta cũng dùng từ này trong trường hợp muốn ám chỉ bất kì một thành phố hay thị trấn nào đó một cách không chính thức. Vì vậy, nếu dịch sát thì "Kota Kinabalu" có nghĩa là "thành phố Kinabalu".

Tác giả Wendy Law Suart viết trong quyển sách The Lingering Eye về Bắc Borneo của bà như sau: "ở Bảo tàng Bang Sabah có một bản đồ niên đại 1657 của Hà Lan vẽ Borneo và Celebes, trong đó khu dân cư nơi Jesselton toạ lạc được chú thích rõ ràng là Api Api. Tên này có lẽ có một mối liên hệ nào đó với những cái cây mọc ven biển có bộ rễ sinh động có cùng tên gọi."[29] Thành phố được biết đến với tên gọi "Api" trong tiếng Trung Quốc, bắt nguồn từ phát âm Khách Gia cho từ 亚庇 (tiếng Trung: 亞庇; Hán-Việt: Á Tí; bính âm: Yà Bì).

Những tên gọi gốc

Có nhiều giả thuyết về nguồn gốc các tên gọi của Kota Kinabalu. Giả thuyết phổ biến nhất là "Api-Api" - đơn giản là "Api" - có nguồn gốc tiếng Mã Lai và nghĩa là "lửa".[3] Giải thích về tên gọi này, có nguồn cho rằng "lửa" ở đây là lửa pháo hoa trong lễ hội của làng[11] nhưng cũng có lời giải thích rằng dân địa phương đặt tên như vậy nhằm tưởng nhớ sự kiện Mat Salleh đốt khu nhà của người Anh hay những vụ cháy do hải tặc gây ra.[30] Cũng có nguồn cho rằng thực ra thành phố được đặt tên theo tên dòng sông gần đó là Sungai Api-Api. Ngoài tên gọi Api-Api thì còn có một danh xưng lịch sử khác là Deasoka, đại khái có nghĩa là "bên dưới cây dừa" trong tiếng Bajau.[30] Dân Bajau địa phương tự cho là đã dùng tên này nhằm chỉ một ngôi làng rợp bóng dừa ở phía nam thành phố. Một tên gọi khác là "Singgah Mata", nghĩa đen là "nơi con mắt dừng lại" nhưng có thể dịch thoát thành "ưa nhìn". Đây là tên gọi mà ngư dân từ đảo Gaya tự cho là đã dùng để chỉ dải đất mà hiện đã trở thành trung tâm thành phố.[31] Ngày nay, các tên gọi trên đã lưu danh vào tên đường hay tên nhà khắp cả thành phố Kota Kinabalu: Lintasan Deasoka, Trung tâm Api-Api và đường Singgah Mata.